Yfirgefna húsið

 

 

Líkt og svo margir ungir drengir var ég sendur í sveit. Slíkt þótti nú ekki mikið mál á þeim tíma. Þegar ég var á tólfta ári var mér komið fyrir á bæ sem heitir Svarthamrar og stendur á sunnanverðu Snæfellsnesi. Húsið var reisulegt í þá daga, steinhús á tveimur hæðum með rauðu bárujárnsþaki og voru svefnherbergi á efri hæðinni, en stofa og eldhús á þeirri neðri ásamt bókaherbergi Sveins bónda. Hann og Hugrún, kona hans, voru barnlaus og tóku mér fagnandi. Hjá þeim var einnig annar drengur í sumarvist en hann var nokkrum árum eldri en ég. Hann hét Gylfi og var óttalegur sláni sem þótti fínt að taka í nefið. Oftar en ekki lak brúnn vökvi úr nefi hans og undirstrikaði, í orðsins fyllstu merkingu, hve skelfilega stórt það var, því með Gylfa var svipað farið og marga unglingsdrengi, hlutföllin voru ekki öll rétt. Sveinn bóndi var léttur í lundu þrátt fyrir að vera tekinn að reskjast og oftar en ekki með skemmtilegar vísur og kveðlinga á vörum, sumt hafði hann sett saman sjálfur en annað hafði hann eftir öðrum. Hugrún var þéttholda og ólíkt öðrum konum sem ég þekkti gekk hún alltaf um í síðu pilsi . Hún minnti mig á Ingalls-konurnar, ljóshærð og brosmild. Heima í borginni var móðir mín ávallt í buxum, nema kannski þegar hún fór út að skemmta sér.

Svarthamrar standa yst á litlu nesi, fyrir norðan rísa Ljósufjöll en yfir öllu trónir Snæfellsjökull. Mér voru sagðar margar þjóðsögur af tröllum, útilegumönnum og morðingjum það sumar. Sveinn skemmti okkur Gylfa með slíku á kvöldin áður en við fórum að sofa. Magnaðastar voru þó draugasögurnar. Þegar líða tók á sumarið og rökkrið lagðist yfir engi og voga kveikti Hugrún á olíulömpum. Sveinn hafði dimman róm og dró sögur sínar oft á langinn með skemmtilegum útskýringum á örnefnum og staðarlýsingum. Ég lá undir sæng og þorði mig vart að hræra er skuggar mynduðu undarleg form á veggjunum í svefnherberginu. Gegnt mínu rúmi lá Gylfi í sínu og var jafn spenntur og ég. Hinu megin við þilið sat Hugrún og prjónaði. Er sögulokin voru ljós skellti Gylfi upp úr, hann hló miklum hrossahlátri og oft krossbrá mér og fyrir vikið hló hann enn meira. Þegar kvöldskemmtuninni var lokið slökkti Sveinn á lampanum og bauð góða nótt. Myrkur umlék okkur og ég held, að Gylfa hafi þótt jafn kært að hafa mig hjá sér á slíkum kvöldum og mér þótti gott að hafa hann. Fyrir utan herbergisgluggann beið jökullinn sveipaður þokumistri.

Dag einn seint í ágúst ákvað ég að skoða umhverfi mitt upp á eigin spýtur. Ég hafði nokkrum sinnum fengið að sitja í með Sveini þegar hann fór á næstu bæi í rauðum traktor. Ég hafði hins vegar aldrei farið einn míns liðs og rannsakað sveitina. Á þessum árum var ég mikill aðdáandi Davids Attenboroughs og dauðlangaði til að verða eins hann, lenda í spennandi ævintýrum og fljúga um í þyrlu. Í bænum lékum við vinir mínir oft landkönnuði og fórum hátt upp í Dúfnahæð fyrir ofan Breiðholtið og lögðum gildrur fyrir tvílitar rjúpur eftir að skólinn hófst á haustin, allt í nafni vísindanna. Á vorin nýttum við síðan gildrurnar til að fanga dúfur og síðan komum við þeim fyrir í kofahreysi einu skammt frá blokkinni þar sem ég átti heima. Stundum fóru við svo langt að við vorum farnir að sjá inn að Elliðavatni. Seinna, þegar stelpurnar fóru að skipta okkur meira máli fækkaði þessum ferðum uns þær lögðust af og að hanga í sjoppunni við Seljabraut varð merkilegri iðja.

Ég fór inn í geymsluskúr og sótti gamalt, blátt reiðhjól. Sveinn átti það og hafði gefið mér leyfi til að notað það. Það var farið að ryðga á nokkrum stöðum og ég þurfti að smyrja keðjuna þegar ég fór fyrst á það. Ég hafði líka fengið nokkur spil úr stokki sem vantaði í og hafði fest þau með þvottaklemmu á gaffal framhjólsins. Í bænum gerðum við strákarnir þetta, því okkur dreymdi öllum um að eignast mótorhjól eða skellinöðru einhvern tíma. Á bláa hjólinu hans Sveins var auk þess stórt og þægilegt sæti, ekki ósvipað þeim sem ég hafði séð einu sinni á löggumótorhjóli. Það þótti mér sérstaklega flott og vega upp á móti ryðblettunum. Veður var með ágætara móti þennan dag, alskýjað en nokkuð hlýtt. Það blés lítillega og sjórinn fyrir utan hreyfði sig hægt. Í raun var hvorki gott veður né vont og Sveinn hafði sagt að hann vonaðist til að það myndi haldast þurrt.

Ég hjólaði út fyrir hliðið og veifaði til þeirra Sveins og Gylfa þar sem þeir voru úti á túni að safna saman heyböggum. Ég hélt í vesturátt, þangað sem jökullinn beið undir skýjahulunni, eins og hann hefði ekki gert annað í þúsundir ára. Dagurinn leið tiltölulega hratt, áður en ég vissi af var tími til kominn að snúa aftur heim á leið. Ég staldraði ekki langt frá Búðum og snæddi nestið sem Hugrún hafði smurt handa mér. En þegar ég sneri við og byrjaði að hjóla sem leið lá að Svarthömrum tók að dropa og innan skamms var komin hellirigning. Það hvessti einnig nokkuð snögglega og brátt var komið afleitt veður. Þar sem ég var aðeins í lopapeysu og hafði ekki haft vit á því að taka með mér regnstakk varð ég fljótt gegnsósa og peysan varð þyngri og þyngri eftir því sem ég var lengur úti. Tennurnar glömruðu í munni mér. Vindurinn stóð mér í fangið og mér gekk bölvanlega að komast áfram. Það var enginn á ferli nema ég, engir bílar og enginn úti á túnum nema einstaka kýr og hross.

Í rigningunni kom ég auga á hús skammt frá veginum og ákvað að leita mér skjóls hjá þeim er þar bjuggu. Ég steig af hjólinu og leiddi það heim tröðina að húsinu. Þetta var tveggja hæða steinhús með rauðubrúnu bárujárnsþaki. Ég lagði hjólið frá mér og gekk að dyrunum. Á hurðinni var enginn hamar eða rúða. Ég kom hvergi auga á dyrabjöllu, þannig ég kreppti hnefann og bankaði þrisvar. Sveinn hafði kennt mér að maður skyldi alltaf banka þrisvar, sér í lagi þegar komið væri að bæjum í myrkri. Hvert högg stóð þá fyrir einn hluta af hinni heilögu þrenningu. Þannig vissi fólk í gamla daga að þar væri guðhrætt fólk á ferð sem knúði dyra, en ekki uppvakningar, afturgöngur eða þaðan af verra. Sveinn hafði eitt sinn sagt mér kyngismagnaða sögu af draug einum sem fávís vinnukona hafði óvart hleypt inn.

Mér var ekki svarað, þannig ég bankaði aftur og fastar í það skipti. Ég skalf af kulda og mig dauðlangaði að komast inn úr slagveðrinu. Er ég gekk inn heimreiðina hafði ég tekið eftir ljósi á efri hæðinni, ég var því nokkuð viss um að einhver væri heima. Ég stóð úti í rigningunni og horfði upp eftir hvítmáluðum veggjunum. Málningin var farin að flagna af á nokkrum stöðum og undan þakskegginu lágu ryðrauðir taumar, eins og blóðslóðar. Vatn seytlaði niður veggina og safnaðist í brúnleita polla undir þeim. Mér var ekki svarað í annað skiptið og í barnslegri einfeldni tók ég í hurðarhúninn. Ég komst að raun um að ekki væri læst og af því dró ég þá ályktun að heimafólkið hlyti að vera einhvers staðar í grenndinni. Varla myndi nokkur gera veður út af því þó ég stæði inni í forstofunni og yljaði mér. Ég opnaði því dyrnar, þurrkaði af skónum og steig inn fyrir dyrakarminn. Ég lét hurðina falla að stöfum að baki mér. Engin ljós loguðu þar inni og það tók augu mín nokkrar mínútur að venjast myrkrinu. Forstofan var ekki stór, rétt rúmum metra fyrir framan mig stóðu aðrar dyr lokaðar. En þar var nokkuð hlýtt, því við vegginn hægra megin við mig var volgur ofn. Ég opnaði forstofudyrnar. Hinu megin var gangur, nokkrum skrefum frá dyrunum var stigi upp á efri hæðina. Til beggja handa voru lokaðar dyr en ég sá ekki hversu langur gangurinn var, því öll ljós voru slökkt. Örlítil skíma barst að ofan. Veggir voru klæddir panel, viðurinn var tekinn að fúna og þarna inni var þung saggalykt.

Óhugnanleg þögn fyllti húsið. Það var ekki þessi þægilega þögn sem læðist til manns eftir erilsaman dag, heldur kæfandi hljóðleysa. Hvergi, hvorki fyrr né síðar,  hef ég upplifað nokkuð svipað þessu, nema ef vera skyldi í kirkjugarði New Orleans borgar, þar sem ævaforn grafhýsi standa í röðum og sökkva hægt ofan í mýrarjarðveginn. Þessi undarlega þögn var þung og eftirvæntingarfull, sem biði hún eftir því að vera rofin. Ég þorði ekki að segja orð. Ég klæddi mig úr skóm og sokkum, lagði hvoru tveggja á ofninn í forstofunni. Síðan steig ég varlega inn fyrir dyrakarminn og opnaði dyrnar á veggnum vinstra megin á ganginum.

Herbergið hafði einhvern tíma verið einhvers konar setustofa en var nú bæði dimmt og kalt. Fyrir miðju þess stóð gamalt borð og í kringum það fjórir viðarstólar. Allt virtist mér komið til ára sinna en engu að síður voru hvorki stólarnir né borðið slitið eða illa farið. Stíll þeirra og yfirbragð minnti mig á myndir sem ég hafði séð frá stríðsárunum. Ég dró einn fingur eftir borðplötunni og þykkt lag af ryki lagðist á hann. Ég sneri við og gekk aftur fram í forstofu. Mér var kalt og ég lagði hendurnar á ofninn til að ylja mér. Þrátt fyrir hann væri volgur, sem mér þótti skrýtið því fáir sem ég þekkti kynntu upp á sumrin, þá virtist hann ekki hita nægilega í kringum sig. Mér var hrollkalt. Skyndilega heyrði ég eitthvað hljóð koma að ofan. Eins og einhver gengi hægt um og drægi aðra löppina á eftir sér. Í fyrstu var mér hálfvegis létt að heyra að einhver var heima. Ég steig inn á gang en þá hætti hljóðið. Aftur kom þessi þrúgandi þögn. Ég stóð grafkyrr og lagði við hlustir.  Mig dauðlangaði til að kalla upp og athuga hvort einhver væri heima, en einhverra hluta vegna var í mér undarlegur ótti við að rjúfa þögnina. Ég fetaði mig hægt í átt að stiganum og steig í neðsta þrepið. Það brakaði örlítið en mér fannst eins og það bergmálaði um húsið. Ef einhver var heima, þá vissi viðkomandi eflaust af mér núna.

Ég fikraði mig upp stigann. Á efri hæðinni var allt á rúi og stúi. Blöð, fatnaður og hvers kyns rusl lá á víð og dreif um gólfið. Þarna voru tvo svefnherbergi, ég fór inn í annað þeirra. Fyrir miðju þess stóð voldugt, gamalt rúm. Frá því lagði súra lykt. Ég flýtti mér því yfir í hitt herbergið. Það virtist hafa verið herbergi barna, því ég tók eftir nokkrum brotnum leikföngum. Tvö rúm stóðu við hvort sinn vegg og á milli þeirra var skrifborð. Fyrir ofan skrifborðið var stór spegill en hann var brotinn, ég starði á sjálfan mig speglast í hverju broti fyrir sig.

Þá heyrði ég hurð skellast. Ég snerist á hæli og horfði í kringum  mig. Hljóðið hafði komið af neðri hæðinni. Ég læddist fram og  að stiganum. Dyrnar í setustofuna stóðu opnar. Ég mundi ekki hvort ég hafði sjálfur lokað þeim.

- Halló, er einhver þarna, kallaði ég niður.

Ég fikraði mig niður stigann. Mér var ekki svarað. Það var enginn inni í stofunni. Ég teygði mig í hurðarhúninn og lokaði dyrunum. Fyrir utan rigndi sem hellt væri úr fötu. Regnið dundi á þaki hússins og rúðum. Mér varð hugsað til biblíumyndar sem  mér var eitt sinn gefin í sunnudagaskólanum í Seljakirkju. Þar stóð Nói úti á þilfari arkarinnar og horfði út í rigninguna. Ekkert nema regn og myrkur fyrir utan hvíthærðan öldunginn. Ég sneri mér að hinum dyrunum niðri á ganginum og opnaði.

Þar virtist hafa verið einhvers konar skrifstofa eða bókasafn. Andspænis hurðinni stóð fornt viðarskrifpúlt og á því var þykk, svört lokuð bók. Hún var ómerkt utan við gyllta stjörnu á kilinum. Á púltinu stóð einnig kertastjaki og í honum var dökkrautt kerti. Það logaði á því og lak rautt vaxið hægt niður á púltið, sem kertinu blæddi. Ég leit í kringum mig. Hver skyldi hafa kveikt á kertinu? Ætli einhver hafi gleymt að slökkva á því? Fyrir ofan skrifpúltið var stór spegill. Bækur og blöð lágu út um allt gólf. Við einn vegginn stóð bókaskápur. Ég gekk að skápnum. Allt frá því ég lærði að lesa hef ég lesið töluvert og haft áhuga á bókum. Mig fýsti því að vita hvers lags bækur íbúar þessa hljóðláta húss lásu. Flestar bækurnar voru gamlar og sumar hverjar jafnvel farnar að morkna. Ég kannaðist ekki við nöfn þeirra, fæst nafnanna skyldi ég eða gat borið fram. Ein þeirra var bundin í tréspjöld og minnti mig á handritin sem ég hafði séð á Árnasafni þennan sama vetur, þegar ég fór ásamt bekkjarfélögum mínum i heimsókn í handritasafnið. Hún stóð hátt í hillunni og ég þurfti að ná í stól til að ná svo hátt upp. Það stóð einn við hlið skrifpúltsins. Þegar ég ætlaði að stíga upp í hann fannst mér eins og bókin stæði örlítið meira út af hillunni en þegar ég skoðaði hana fyrir skömmu síðan. Hafði bókin færst til af sjálfsdáðum? Gat það staðist?

Ég steig niður af stólnum. Um leið skall hurðin að baki mér aftur. Síðan var eins og lykli væri snúið. Ég hljóp að hurðinni og reif í húninn. Það var búið að læsa mig inni. Á hurðinni var stór spegill, sem huldi gott sem hana alla. Ég sá hvernig skelfing greip andlit mitt og ég öskraði:

- Hleypið mér út!

Ekkert svar. Aðeins þessi þunga þögn og taktfast hljóðið frá regndropunum er þeir skullu á húsinu. Ég barði með krepptum hnefa á hurðina. Ég fann hvernig tár þrýstu sér fram í augnkrókana. Hvað átti ég að gera? Aleinn og læstur inni í drungalegu húsi. Það tók mig nokkra stund að jafna mig. Ég reyndi að róa mig niður og tók aftur í húninn til að ganga úr skugga um að þær væru örugglega læstar. Þá heyrði ég svolítið undarlegt. Eins og eitthvað þungt skylli niður. Eins og eitthvað hefði dottið. En það kom ekki utan frá, heldur innan úr herberginu. Ég leit í kringum mig. Gat verið að bókin hafi fallið niður? Ég gekk að bókaskápnum. Bókin í tréspjöldunum var enn á sínum stað. En hvað var þetta þá? Hvaðan kom þetta hljóð? Ætli einhver önnur bók hafi dottið úr skápnum? Ég sá ekki að slíkt hafi gerst. En hvaða dynkur hafði þetta þá verið? Ég gekk um allt herbergið og skoðaði mig um. Mér var farið að líða verulega illa og mig langaði til að komast út, komast í burtu frá þessu skelfilega húsi. Ég var fastur. Lokaður inni í þessu herbergi. Ég kom ekki auga á neinar breytingar. Ég athugaði bókahillurnar aftur, svo og skrifpúltið. Þykka, svarta bókin lá þar opin og ég klóraði mér í kollinum yfir þessu undarlega hljóði. Ég var viss um að það hafði ekki komið að utan. Ég heyrði það greinilega koma innan úr herberginu. Ég gekk aftur að hurðinni. Í speglinum tók ég því sem mér hafði yfirsést. Þykka, svarta bókin lá opin á borðinu. Ég fann hvernig vöðvarnir í líkama mínum stirðnuðu upp. Ég starði í spegilinn. Gat þetta virkilega verið satt? Hafði bókin ekki örugglega verið lokuð þegar ég kom inn? Sama hversu ég reyndi að sannfæra mig um að svo hefði verið, þá var sem greipt í sinnu mína myndin af svarti kápu bókarinnar á púltinu. Hvernig mátti þetta vera? Hvernig gat bókin hafa opnast? Dyrnar voru læstar og ég var einn inni í herberginu. Ég var einn inni í herberginu. Það var enginn þar nema ég.

Ég gekk hægt að skrifpúltinu. Ég fylgdist grannt með bókinni. Hún stóð opin en ég skildi hvorki upp né niður í því hvað þar stóð. Stafirnir voru undarlegir, ritaðir í rauðu bleki og virtust leka niður síðurnar. Það var mjög sérstök lykt af bókinni. Bróðir minn átti leðurjakka á þessum tíma og minnti fnykurinn af bókinni mig á jakkann. Lyktin kallaði líka fram myndir af því þegar ég sá Svein slátra grís þar fyrr um sumarið. Síðurnar voru gular og þegar ég ætlaði tók öðrum megin í opnuna til að fletta, þá fann ég að bókin virtist titra af lífi. Ég kippti að mér hendinni. Mér fannst eins og bókin hafi brugðist við mér. Hvernig mátti það vera? Ég starði á hana um stund og reyndi að fá einhvern botn í þetta. Þá fannst mér eins og allt hringsnerist í kollinum á mér og mér varð óglatt. Var það lyktin af bókinni sem olli þessu? Ég hafði ekki tekið eftir neinum glugga, kannski var þetta loftleysi. Ég studdi mig við púltið, horfði í kringum mig og reyndi að ná áttum. Skyndilega staldraði ég við. Ég horfði á andlit mitt speglast úr speglinum fyrir ofan púltið í stóra spegilinn á hurðarspjaldinu. Úr spegli í spegil. Aftur og aftur.

Eflaust hefur eitthvað innra með mér kallað til mín. Sá grunur læddist að mér að ekki væri allt með felldu. Spegilmynd mín var ekki eins og hún átti að sér að vera. En hvað var það? Ég skoðaði sjálfan mig í speglinum hátt og lágt. Ég var að því kominn að líta undan þegar ég kom auga á það. Ég hrópaði upp fyrir mig. Einhvers staðar langt innan úr óravíddum spegilsins sá ég hvað það var. Mynd mín speglaðist aftur og aftur. Í áttundu endurspeglun var ekki andlit mitt heldur einhvers annars manns. Sá hafði langt og mjótt andlit, næstum afmyndað. Það var breitt að ofan en dróst saman að neðan. Augun voru ísköld og starandi. Reiðilegt blik þeirra heltók mig. Eyrun voru oddmjó og vísuðu út frá höfðinu. Húðliturinn var fölur og dökkir baugar undir augunum. Ekkert var þó jafn djöfullegt og glottið á andlitinu. Aldrei síðan hef ég séð slíkt bros. Illilegt yfirbragð þess skelfdi mig meira en nokkuð annað.

Ég snerist á hæli og hljóp að hurðinni. Um leið og ég sá hana var andlitið mætt í spegilinn. Ég öskraði og barði og sparkaði í hurðina. Ég reif í hurðarhúninn. Það var ennþá læst. Ég lokaði augum og reyndi að telja sjálfum mér trú um að þetta væri ekki að gerast.

Skyndilega var húninum snúið. Í fyrstu kom yfir mig léttir. Nú yrði mér hleypt út. En síðan barst mér skringilegur fnykur svipaður þeim sem ég fann inni í hlöðu þar um vorið, þar sem hey var farið að súrna. Hver stóð hinu megin við dyrnar? Ég leit snöggt í kringum  mig. Var nokkur staður þarna inn þar sem ég gat falið mig? Því miður virtist svo ekki vera. Þá var lykli snúið í skránni. Var hann að koma inn? Ég reyndi eins og ég gat að finna mér einhvern felustað en allt kom fyrir ekki. Ég dró stólinn að skrifpúltinu og kom mér síðan fyrir undir því. Ég stillti stólnum upp þannig hann stóð á milli mín og dyranna. Þá opnuðust þær. Ég hélt niðri í mér andanum. Ég hafði ekki gott útsýni undan púltinu. Í dyrunum kom ég auga á nokkuð furðulegt. Kolsvartir fætur sem mér sýndust enda í hófum. Ég starði í forundran. Síðan hurfu fæturnir og ég heyrði hvernig gengið var þungum skrefum upp stigann. Ég sparkaði stólnum frá og þaut á fætur. Í einu hendingskasti hljóp ég út úr herberginu. Ég stökk fram í forstofu og út um útidyrnar, án þess að taka skóna mína eða sokkana.

Fyrir utan hafði stytt upp og lygnt, en þess í stað lá þykk þoka yfir öllu. Ég hljóp út og náði varla að stöðva mig áður en ég lenti á rauðum traktor. Ég hrökk við um leið og það var gripið í öxl mína. Ég hljóðaði upp fyrir mig.

- Rólegur, vinur, sagði kunnugleg rödd.

Ég leit við. Fyrir aftan  mig stóð Sveinn og starði með undrunarsvip á mig.

- Það rigndi svo mikið, var það eina sem ég gat sagt.

- En hvers vegna fórstu hingað inn? Hér hefur engin búið í háa herrans tíð.

Ég horfði lengi á Svein og síðan á húsið. Í þokunni fannst mér það stara illilega á mig. Augu mín leituðu upp með veggjum þess og eitt augnablik fannst mér eins og einhver stæði í einum glugganna. Einhver með langt andlit og reiðiblik í augum. Ég sneri mér undan.

Sveinn tók hjólið og lét upp á traktorinn. Síðan hjálpaði hann mér upp. Þegar hann steig upp í bílstjórasætið tók ég eftir stígvélunum sem hann var í. Kolsvört og glansandi. Ég horfði um stund á Svein. Hann brosti og reyndi að létta lund mína með því að slá á létta strengi.

Enn þann dag í dag hef ég ekki farið lengra inn á Snæfellsnes en heim að Svarthömrum. Þau Hugrún og Sveinn eru fyrir löngu hætt að halda bú þar og nýir bændur teknir við af þeim. Engu að síður finnst mér gaman að koma heim að gamla bænum og minnast kvöldanna þegar ég lá undir dúnsæng og hlýddi á sögur bóndans. Aldrei fór ég aftur heim að húsinu. Ég heyrði, að fyrir nokkrum árum tóku bændur sig til í sveitinni og brenndu það. Þeir fóru inn og hirtu úr því það sem var nýtilegt en mér skilst að þar á meðal hafi ekki verið neinar bækur. Þeir sögðu þó að húsið hafi gefið frá sér sérkennilegt hljóð á meðan það brann. Svona eins og það gréti.