Skólakerfið og ofvirkni

Fyrir nokkrum vikum fórum við barnsmóðir mín í foreldraviðtal. Var þar dóttur okkar hrósað fyrir góða frammistöðu en sett var út á, að hún ætti stundum erfitt með að sitja kyrr. Að lokum var hún beðin um að stíga fram og spurði kennarinn hvort við vildum að barnið yrði metið með tilliti til ofvirkni. Við samþykktum það þá. Síðar vorum við boðuð á fund með sálfræðingi og þá fóru að renna á mig tvær grímur. Ég hef jú unnið í skóla, ég hef áður fyllt út svona matsblöð en það sem sló mig var að sálfræðingurinn ætlaði sér ekki að hitta barnið oftar en einu sinni en var samt viss um að geta fengið úr því viðtali nægilega miklar upplýsingar (ásamt matsblöðum okkar foreldranna og kennarans) til að meta hvort barnið væri ofvirkt. Ég er ekki sálfræðimenntaður, en ég myndi telja að áður en slíkt mat eða greining er lögð fram, þá hljóti að þurfa að liggja að baki ítarlegri rannsóknir en sem nemur einum fundi og upplifun annarra á viðkomandi. Ég ræddi um þetta við barnsmóður mína og við ákváðum í framhaldinu að hafna greiningunni.

Dóttir mín er með mikla hreyfiþörf, við erum lík með það feðginin. Ég sit ekki lengi kyrr í sama sæti, ég verð að fá að standa upp öðru hvoru og hreyfa mig. Hún er eins, henni líður best ef hún fær að tjá sig með líkamanum, hún er í dansi og finnst bæði gaman að syngja og dansa og gerir mikið af því. Hún er fljót að læra nýja hluti og ef henni leiðist það sem verið er að gera, þarf að hafa sig allan við að halda henni við efnið. Rétt eins og svo mörg önnur börn þá líður henni best þegar hún hefur skýran ramma og fær skýr skilaboð um það sem er rétt og rangt. Hún er hvatvís, fljótfær, hávær og fullt annað einkennir hana sem einkennir ofvirk börn. Hún er líka klár, elskuleg, hjálpsöm, félagslega sterk, opin, hamingjusöm og hress og hefur heilan helling af öðrum kostum sem vega upp á móti göllum hennar.

Á Íslandi er um margt ágætt skólakerfi - fyrir flesta. Hins vegar ekki fyrir alla. Fyrir nokkrum árum var ég með nemanda í umsjónarbekk hjá mér sem var ekki mikið fyrir bókina. Eiginlega var bókin bara fyrir honum og áhugi hans á henni var álíka mikill og hjá bókinni á honum. Hann var hins vegar snillingur í að tengja saman raftæki, laga leiðslur og hugsa um hljóðkerfi og þess háttar. Það var hins vegar ekki kennt í skólanum. Hann valdi reyndar alltaf smíði sem valfag, en það voru kannski 2 tímar í viku. Restina af skólatímanum að leikfimi undanskilinni átti hann að sitja á rassinum og lesa í bók.

Skólakerfið, skólinn sem á að vera fyrir alla, er alls ekki fyrir alla. Hann er fyrir þá sem eiga auðvelt með að sitja á rassinum og lesa sér til upplýsingar í bók. Staðreyndin er hins vegar sú, að því fer fjarri að við endum öll í slíku starfi, þ.e. þar sem við sitjum á rassinum og lesum upplýsingar, sem við leggjum mat og bregðumst við. Stór hluti þeirra nemenda sem nú sitja í grunnskólum landsins eiga eftir að verða smiðir, bifvélavirkjar, dansarar, bilstjórar, flugmenn, leikskólakennarar, ruslamenn, götusóparar og svo mætti lengi telja. Störf þar sem málið er einmitt ekki að sitja allan liðlangan daginn og lesa úr bók eða af skjá.

Skoðum síðan hvernig skólakerfið endurspeglar þennan raunveruleika. Það þarf vissulega að kenna öllum að lesa, reikna og um menningu og sögu þessa lands. En í tíu ár er aðaláherslan lögð á að búa til þjóðfélagsþegna sem kunna fyrst og fremst að sitja kyrrir og lesa.

Hvernig fellur það síðan að þeim sem eru ofvirkir? Þeim sem hafa mikla hreyfiþörf? Þeim sem hafa mikla þörf fyrir útiveru og samvist við dýr? Þeim sem hafa mikla listræna sköpunarþörf? Hvað með þá sem fæðast með tónlist í blóðinu? 

Ef við lítum til kenninga Gardners um greindir þá leggur skólakerfið fyrst og fremst áherslu á tvær greindir, kannski þrjár. Rök- og stærðfræðigreind, samskiptagreind og nú á síðastliðnum árum með aukinni umræðu um einelti, sjálfsþekkingargreind. Þeir sem eru ofvirkir, og hafa þar af leiðir margir hverjir meiri hreyfiþörf, fá ekki lengri frímínútur, fara ekki oftar í leikfimi og fá enn síður annað námsefni sem hæfir frekar þeirra greindum. Það er ekki fyrr en námsörðugleikar bætast við greininguna, sem viðkomandi fær stuðningsfulltrúa.

Það er aum afsökun að benda á einn, kannski tvo tíma, á viku sem fara í að sinna öðrum greindum, t.d. einn tími í tónmennt fyrir tónlistargreind, 1-2 í leikfimi fyrir hreyfigreind, 1 tími í myndmennt fyrir rýmisgreind. Auðvitað er hægt að flétta þetta saman við venjulegt nám, ég gerði námsefni fyrir kennslu í Gísla sögu fyrir nokkrum árum þar sem nemendur gátu valið út frá hvaða greind þeir gerðu ákveðin verkefni. Það kallaði á breytt námsmat, breytta nálgun mína á efninu og aðrar kennsluaðferðir. Og eru grunnskólar landsins tilbúnir í slíkt?

Út frá þessum hugleiðingum finnst mér í raun alveg út í hött að skólakerfið skuli yfirhöfuð kalla eftir því að ákveðnir nemendur séu greindir ofvirkir. Sérstaklega ef staðan er sú, að það mun ekki breyta neinu fyrir viðkomandi. Skólakerfið okkar er enn, því miður, ekki í stakk búið til að mæta hverjum nemenda, hvort sem hann er með ofvirkni, athyglisbrest eða ekki, út frá hans forsendum. Við erum enn að reyna troða öllum í sama mótið, í stað þess að ýta undir, hlúa að og næra þá hæfileika sem búa í hverjum og einum.  

Eru menntamál okkar í réttum farvegi?

Ég starfaði eitt sinn sem kennari. Fór í háskóla, lærði íslensku og tók kennsluréttindi og ætlaði mér að starfa við kennslu. Enda um margt mjög skemmtilegt og gefandi starf. Það er gaman að vinna með börnum og unglingum, þau eru fersk og ómótuð og því mikilvægt að gott fólk veljist til þessa starfs. Enda komst ég að raun um, að ég var ekki síður uppalandi nemenda minna eins og foreldrar þeirra. Allir þeir sem koma að félagsmótun barna taka meðvitað og ómeðvitað þátt í uppeldi þeirra, hvort sem það eru foreldrar, ömmur og afar, kennarar og íþróttaþjálfarar.

Að undanskildum foreldrum sínum eyða börn og unglingar líklega mestum tíma með kennurum sínum. Kennarar hafa því gríðarlega mikil áhrif á líf nemenda sinna og oft myndast tengsl sem eru ævarandi. Það verður því seint ofmetið mikilvægi þess að kennarar, hvort sem þeir kenna í leik-,grunn- eða menntaskóla, séu hæfir og vel menntaðir. Ég hugsa, að fæstir foreldrar myndu senda börn sín í skóla þar sem ekki væri krafist þess að kennarar væru menntaðir að neinu leyti eða þyrftu að sýna fram á hæfi sitt með öðrum hætti. Sem sagt, við treystum kennurum af því við vitum að þeir eru vel menntaðir og hafa gengið í gegnum þá eldskírn sem slík menntun felur í sér. Við treystum þeim fyrir því sem okkur er kærast – börnunum okkar.

Nú er verið að ræða breytingar á menntakerfinu, niðurskurð á kennslu og jafnvel að fækka skóladögum. Fyrir utan hvernig þetta bitnar á börnum, að þau fái skerta kennslu frá því sem áður var (og þar af leiðir minni fræðslu), þá er þetta enn einn naglinn í líkkistu þessa starfs, að vera kennari. Ég hætti að kenna 2007, mér buðust mun hærri laun fyrir starf sem krafðist engrar menntunar. Hvað segir það okkur um kjör kennara?

Þar sem ég var að kenna var ekki bruðlað með peninga, a.m.k. varð ég ekki var við að til væru digrir sjóðir sem hægt var að ganga í eftir hentisemi. Þvert á móti var ekkert gefið að til væru peningar fyrir því sem manni datt í hug að gera, t.d. hefði ég viljað stunda mun meira þróunarstarf en færi gafst til, enda tel ég t.d. kennslu Íslendingasagna að miklu leyti á algjörum villigötum. Launin voru heldur ekkert til að hrópa húrra fyrir, en við vorum tvær fyrirvinnurnar þá á heimilinu, þannig hlutirnir redduðust. Þegar það breyttist, voru allar forsendur fyrir því að ég væri kennari horfnar, því ekki átti ég nokkra möguleika á að lifa á þeim launum sem mér buðust í því starfi.

Ef þær breytingar sem nú er verið að fjalla um, t.d. 5-4-3 leiðin, ganga eftir, þýðir það enn frekari kjaraskerðingu kennara. Það leiðir í för með sér að sífellt færri velja að gerast kennarar og þeir sem það gera, fara í kennslu annað hvort af hugsjón eða vegna þess þeir telja sig ekki eiga möguleika á öðru. Og þegar það verður skortur á kennurum þurfa skólastjórar að ráða ófaglærða einstaklinga í stað þeirra kennara sem hætta.

Hvaða skilaboð eru þetta til okkar foreldra? Hvernig á ég, sem foreldri, að túlka þessar fyrirætlanir? Skipti barn mitt svo litlu máli, að það þurfi ekki sömu menntun og sömu tækifæri og ég fékk? Að skólinn þurfi ekki að sinna því eins og mér var sinnt? Um leið og tal um að fækka tímum hjá nemendum, kemur hækkun á gjöldum vegna dvalar í dagvist. Alls staðar er reynt að nurla saman krónum og aurum.

Hvaða skilaboð eru þetta til barnanna? Til kennara? Nú eiga kennarar að kenna sama efni á minni tíma, fyrir lægri laun og með minna af efni úr að moða. Er þetta eðlilegt? Er ekki kominn tími til að einhver komi vitinu fyrir þeim sem eru að ræða þessi mál fyrir hönd okkar hinna?

Ég hlýt að setja spurningarmerki við stjórnmálamenn ogsveitastjórnarmenn okkar tíma. Þvílíkt og annað eins vanhæfi! Að hægt skuli að setja heilt samfélag á hausinn, ekki bara ríki heldur líka hvert sveitarfélagið á fætur öðru, er afrek sem verður vonandi aldrei leikið eftir.